Al is in Kaatsheuvel dan wel veel monumentaals verdwenen, toch zijn er vaak nog kleine elementen over die herinneren aan de rijke historie van ons kerkdorp. Kleine monumentale elementen waar je misschien dagelijks wel voorbij loopt of fietst en in al die jaren nog nooit hebt opgemerkt, maar wel een stukje van de Kaatsheuvelse historie vertellen. De komende weken zullen we in De Duinkoerier aandacht besteden aan deze kleine historische elementen. Vandaag zijn dat fabrieksschoorstenen.

Fabrieksschoorstenen staan symbool voor het industrieel erfgoed. Ooit waren ze in Kaatsheuvel in grote getalen aanwezig bij de (stoom)schoenfabrieken. Nu zijn ze nog op een hand te tellen. Van de ruim 10.000 fabrieksschoorstenen die Nederland telde zijn er nu nog zo’n 600 tot 700 over. Het restant is in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw, toen veel fabrieksgebouwen leeg kwamen te staan, gesloopt. Het gebruik van fabrieksschoorstenen hing nauw samen met de introductie van de stoommachine in de 19e eeuw. Ook in Kaatsheuvel werd er in die periode massaal overgestapt op stoom. Veel schoenfabrieken kregen voortaan de naam stoomschoenfabriek, met bekende namen zoals Van Dortmond-Pennock, Van Beurden, Schalken-Van Vugt, Zacht, Snoeren, Van Nieuwstadt, Van den Hoven, Van der Linden-Sprangers en Vloemans. Voor het opwekken van stoom was een ketel noodzakelijk die water tot stoom verhitte door verbranding van kolen of turf. De afvoer van de verbrandingsgassen vond plaats via voormelde schoorstenen. Daarnaast zorgde de schoorsteen, door zijn zuigende werking, voor voldoende trek. De hoogte van de schoorsteen werd bepaald door middel van formules waarbij onder meer de grootte van de ketel en de plaats van de fabriek van belang waren. Na de introductie van de centrale verwarming, zo rond het eind van de 19de eeuw, werden ook voor instellingen zoals ziekenhuizen, stations en later ook kerken grote bakstenen schoorstenen gebouwd. Een mooi voorbeeld daarvan zien we bij de St. Janskerk in de Hoofdstraat die uit 1912/1913 dateert. Als je achter op het kerkhof gaat staan zie je aan de achterzijde een fraai bakstenen ronde schoorsteen die boven de sacristie uit prijkt.

In 1923 schreef M. Sirag Jzn. een technische handleiding voor het bouwen van schoorstenen. In zijn boek beschreef hij onder andere de vormen (rond of vierkant), het materiaalgebruik, de versiering en het metselwerk van schoorstenen. Fabrieksschoorstenen fungeerden van oudsher als landmark in het landschap en stonden symbool voor de industriële revolutie. Door de grote hoogte vielen ze direct op en maakten daarmee een belangrijk onderdeel uit van de fabrieksarchitectuur. De constructie, materiaalkeuze, vormgeving en versieringen maakten dat de fabrieksschoorstenen meer waren dan pijpen voor de noodzakelijke afvoer van rookgassen en chemische dampen. Er werd bewust aandacht besteed aan de vormgeving en uitstraling van fabrieksschoorstenen. Fabriekseigenaren waren trots op hun schoorsteen. Een fraai voorbeeld vinden we nog in de vorm van een vierkante schoorsteen met ketelhuis bij de voormalige schoenfabriek van Stokkermans aan de Rechtvaart 2.

De komst van gewapend beton betekende niet dat dit materiaal op grote schaal werd toegepast bij schoorsteenbouw. Dat gebeurde pas in de jaren vijftig van de vorige eeuw bij hoge schoorstenen. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond er een korte opleving in de bouw van schoorstenen, deels als gevolg van oorlogsschade. Door de afname van het gebruik van stoommachines werd de gehele schoorsteenbouw daarna een aflopende zaak. Na 1970 werden er bijna geen nieuwe schoorstenen meer gebouwd. De exemplaren die over zijn daar moeten we zuinig op zijn. Het is niet voor niets dat 2023 door de European Federation of Associations of Industrial and Technical Heritage (EFAITH) is uitgeroepen tot het Europese jaar van de fabrieksschoorsteen.

Hopelijk dat u voortaan op uw wandeling of fietstocht aandacht besteed aan de kleine historische elementen die het verhaal van ons kerkdorp Kaatsheuvel levendig houden. Ze zijn in ieder geval de moeite waard om te bewaren. Iets waar heemkundekring De Ketsheuvel zich voor inzet. Word ook lid en meldt u aan via www.deketsheuvel.nl.

Kees Grootswagers, lid heemkundekring De Ketsheuvel